68 бап. Ата-аналардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігі
Ата-аналардың өз балаларына қатысты тең құқықтары және тең міндеттері (Ата-ана құқықтары) болады.
Осы тарауда көзделген ата-ана құқықтары балалары он сегіз жасқа (кәмелетке) толғанда, сондай-ақ кәмелетке толмаған балалары некеге отырған (ерлі-зайыпты болған) кезде тоқтатылады.
69 бап. Кәмелетке толмаған ата-аналардың құқықтары
Кәмелетке толмаған ата-аналардың баламен бірге тұруға және оның тәрбиесіне қатысуға құқығы бар.
Некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) кәмелетке толмаған ата-аналар өздерінде бала туған жағдайда және олардың ана және (немесе) әке болуы анықталған кезде олар он алты жасқа толғаннан кейін ата-ана құқықтарын дербес жүзеге асыруға құқылы. Кәмелетке толмаған ата-аналар он алты жасқа толғанға дейін қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган балаға қорғаншы тағайындайды, ол оны баланың кәмелетке толмаған ата-аналарымен бірлесіп тәрбиелейді. Баланың қорғаншысы мен кәмелетке толмаған ата-аналардың арасында туындайтын келіспеушіліктерді кәмелетке толмаған баланың және ата-аналардың мүдделері мен құқықтарын ескере отырып, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган шешеді.
Кәмелетке толмаған ата-аналардың жалпы негіздерде өздерінің әке және ана болуын тануға және оған дау айтуға құқығы бар, сондай-ақ олар он төрт жасқа толғаннан кейін сот тәртібімен өз балаларына қатысты әке болуды анықтауды талап етуге құқығы бар.
70 бап. Ата-аналардың баланы тәрбиелеу және оған білім беру жөніндегі құқықтары мен міндеттері
Ата-аналар өз баласының денсаулығына қамқорлық жасауға міндетті.
- Ата-аналар өз баласын тәрбиелеуге құқылы және міндетті.
Ата-аналардың өз баласын барлық басқа адамдар алдында тәрбиелеуге басым құқығы бар.
Баланы тәрбиелеп отырған ата-аналар оның тәни, психикалық, адамгершілік және рухани дамуы үшін қажетті өмір сүру жағдайларын қамтамасыз етуге жауапты болады.
- Ата-аналар баланың міндетті орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті.
Ата-аналардың баланың пікірін ескере отырып, ол жалпы орта білім алғанға дейін білім беру ұйымын және баланың оқу нысанын таңдауға құқығы бар.
4. Баланың тәрбиесі мен білім алуына қатысты барлық мәселелерді ата-аналар баланың мүдделерін негізге ала отырып және оның пікірін ескере отырып, өзара келісім бойынша шешеді. Ата-аналар өздерінің арасында келіспеушіліктер болған кезде осы келіспеушіліктерді шешу үшін қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға немесе сотқа жүгінуге құқылы.
71 бап. Ата-аналардың баланың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі құқықтары мен міндеттері
Ата-аналар өз баласының заңды өкілдері болып табылады және кез келген жеке және заңды тұлғалармен қарым-қатынастарда, оның ішінде сотта арнайы өкілеттіктерсіз оның құқықтары мен мүдделерін қорғайды.
Егер қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган ата-аналар мен баланың мүдделері арасында қайшылықтар бар екенін анықтаса, ата-аналардың өз баласының мүдделерін білдіруге құқығы жоқ. Ата-аналар мен бала арасында келіспеушіліктер болған жағдайда, қорғаншылық немесе
қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган баланың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін өкіл тағайындауға міндетті.
Егер ата-аналар баланың өзіне қатысты ата-ана құқықтарынан айрылған не шектелген жағдайда, оның мүдделерін білдіруге құқылы емес.
71-1 бап. Көп балалы отбасылар үшін жеңілдіктер мен әлеуметтік кепілдіктер
Көп балалы отбасыларға Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес жеңілдіктер мен әлеуметтік кепілдіктер беріледі.
72 бап. Баланың мүддесі үшін ата-ана құқықтарын жүзеге асыру
Ата-ана құқықтары баланың мүдделеріне қайшы келмейді. Баланың мүдделерін қамтамасыз ету оның ата-аналары жасайтын негізгі қамқорлықтың нысанасы болып табылады.
Ата-ана құқықтарын жүзеге асыру кезінде ата-аналар баланың дене бітімі мен психикалық денсаулығына, оның адамгершілік жағынан дамуына зиян келтіруге құқылы емес. Баланы тәрбиелеу тәсілдері адамның қадір-қасиетін қорлайтын немқұрайдылықты, қатыгездікті, дөрекілікті, баланы қорлауды немесе қанауды болғызбауға тиіс.
73 бап. Баладан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыруы
Баласынан бөлек тұратын ата-ананың баласымен араласуға, оны тәрбиелеуге және баланың білім алуы мәселелерін және бала үшін басқа да маңызды мәселелерді шешуге қатысуға құқығы бар.
Егер мұндай араласу баланың дене бітімі мен психикалық денсаулығына, оның адамгершілік жағынан дамуына зиян келтірмесе, бала өзімен бірге тұратын ата-ана баланың басқа ата-анамен араласуына кедергі келтірмеуге тиіс.
Ата-аналары бөлек тұрған кезде баланың тұрғылықты жері мен заңды мекенжайы ата-аналарының келісімімен белгіленеді.
Келісім болмаған кезде ата-аналар арасындағы дау баланың мүдделерін негізге ала отырып және оның пікірін ескере отырып, ата-аналардың талабы бойынша қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды
жүзеге асыратын органның қатысуымен медиация тәртібімен немесе сот арқылы шешіледі. Бұл ретте сот баланың ата-аналардың әрқайсысына, аға-інілеріне және апа-сіңлілеріне (қарындастарына) деген сүйіспеншілігін, баланың жасын, ата-аналардың адамгершілік және өзге де жеке қасиеттерін, ата-аналардың әрқайсысы мен баланың арасындағы қатынастарды, баланың дамуы мен тәрбиеленуі үшін жағдай жасау мүмкіндігін (ата-аналардың қызмет түрін, жұмыс режимін, ата-аналардың материалдық және отбасылық жағдайын және басқа да осындай жағдайларды) ескереді.
Ата-аналар баласынан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана құқықтарын жүзеге асыру тәртібі туралы жазбаша нысанда келісім жасасуға құқылы.
Егер ата – аналар келісімге келе алмаса, дауды қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган, ал оның шешімімен келіспеген жағдайда-медиация тәртібімен немесе сот осы органның және баланың ата-анасының қатысуымен шешеді.
Ата-ана құқықтарын жүзеге асыру тәртібі туралы сот шешімі орындалмаған кезде кінәлі ата-ана Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылықта болады.
Сот шешімі қасақана орындалмаған кезде баладан бөлек тұратын ата-ананың талап етуі бойынша сот баланың мүдделерін негізге алып және баланың пікірін ескере отырып, баланы оған беру туралы шешім шығара алады.
Баласынан бөлек тұратын ата-ананың білім беру ұйымдарынан, медициналық және басқа да ұйымдардан өз баласы туралы ақпарат алуға құқығы бар.
Ата-ана тарапынан баланың өмірі мен денсаулығына қауіп төнген жағдайда ғана ақпарат беруден бас тартылуы мүмкін. Ақпарат беруден бас тартуға сот тәртібімен дау айтылуы мүмкін.
74 бап. Ата-аналардың баланы басқа адамдардан талап ету құқығы
Ата-аналар баланы заң немесе сот шешімі негізінде ұстамайтын кез келген адамнан оны қайтаруды талап етуге құқылы. Дау туындаған жағдайда ата-аналар өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы.
Бұл талаптарды қарау кезінде сот, егер баланы ата-аналарына беру баланың мүдделеріне сай келмейді деген қорытындыға келсе, баланың пікірін ескере отырып, ата-аналардың талап-арызын қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.
Егер сот ата-анасының да, баласы бар адамның да оның тиісті тәрбиесі мен дамуын қамтамасыз ете алмайтынын анықтаса, сот баланы қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның қамқорлығына береді.
